ارزیابی آسیب شناسانه ی مجلس حضرت علی اکبر (ع)
تعزیه به عنوان تنها گونه ی نمایش ایرانی که ریشه در فرهنگ ، اعتقادات و آداب و رسوم مردم ایران دارد توانسته به لحاظ فرهنگی و دینی تأثیرات مثبتی بر مخاطبان خود بگذارد....
پنجشنبه ۱۸ اسفند ۱۳۹۰ - ۰۹:۴۴
کد خبر : ۸۴۸۹۵
بسم الله الرحمن الرحیم
عنوان مقاله :
« ارزیابی و بررسی آسیب شناسانه ی مجلس شهادت حضرت علی اکبر (ع)
از سوگ رنجنامه های تعزیه ی بوشهر »
به قلم : علیرضا میرشکاری
عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد زرقان
تقدیم به :
نقیبان و سوگ رنجنامه نویسان بی ادعای بوشهر
با ادای احترام به اساتید گرانقدرم ایرج صغیری و حسین دهقانی
آغاز سخن :
تعزیه به عنوان تنها گونه ی نمایش ایرانی که ریشه در فرهنگ ، اعتقادات و آداب و رسوم مردم ایران دارد توانسته به لحاظ فرهنگی و دینی تأثیرات مثبتی بر مخاطبان خود بگذارد. و این گویای این مطلب است که تعزیه به عنوان یک ره آورد اندیشه و فرهنگ اسلامی ، می تواند جوان مسلمان و مستعد امروز را با رسالت و پیام عاشورا بیش از پیش آشنا سازد.
نمایش تعزیه به واقع در برگیرنده بخش مهمی از تاریخ اسلام و بعضاً رخدادهای مهم صدر اسلام و زندگانی انبیا گرام است که در ماه های محرم وصفر، ربیع الاول و رمضان توسط عاشقانی دلسوخته در اقلیم های متفاوت و جای جای کشور عزیزمان ایران به اجرا در می آید. لذا در اجرای این امر مهم و مسئولیت خطیری که برعهده گروه های اجرایی تعزیه خوان گزارده شده است همگان مسئولند تا از فرآیند دینی ، فرهنگی و حتی هنری آن مراقبت کنند تا مبادا خدایی ناکرده این صورت معنوی دچار لغزش و انحرافی گردد لذا زدودن لغزش های احتمالی و تحریفات عاشورایی از متون سوگرنجنامه ها و تدوین نسخ آنها امری اجتناب ناپذیر است که بر دوش اهل فن می باشد و بی توجهی به آن خسرانی غیر قابل جبران دارد . در این میان برای افزایش غنای تعزیه ، باید نسخ تعزیه مورد ارزیابی . کنکاش جدی قرار گیرد. تحریف زدایی شوند و جهت جلوگیری از اطناب و زدودن اشعار سست و اشکالات صناعات ادبی ، ویا افزایش نقاط قوت اجرایی نسخ،با رعایت اصول و قواعد آنها را دوباره نویسی کنیم . تا این هنر آتشین که می رود ملال سردی به خود گیرد ، بار دیگر ققنوس وار از دل خاکستر خود به پرواز در آید.بدینسان گردآوری ، بررسی ، تدوین ، تصحیح و بازسازی نسخ تعزیه جزو الزامات اجرای تعزیه نامه ها می باشد. به امید شکوفایی تعزیه این هنر نمایشی منحصر به فرد ایرانی که می تواند به عنوان یکی از تکیه گاههای تئاتر ملی نقش ارزنده ای ایفا نماید.
و اما بعد؛
بطور کلی تحریف و آسیب‌های هر پدیده اجتماعی، به ویژه تحریف‌های مربوط به قیام حسینی و حادثه کربلا، اساساً از بعد جامعه‌شناختی، معلول علت‌هایی در درون آن جامعه‌اند که شناخت درست آنها، شاید مهمترین گام برای برخورد مناسب با آن باشد. از این رو، ما نیز یکی از مجالس تعزیه بوشهر (مجلس شهادت علی اکبر) را به اتفاق آنالیز نموده و آن را با اسناد تاریخی موجود و معتبر مقایسه خواهیم نمود، باشد تا گامی مؤثر در احیا دوباره تعزیه‌نامه‌های بوشهر برداشته شود.
آنگونه که در روایات مورد تایید علمای شیعه نقل شده است ، حضرت علی اکبر (ع) در خَلق و خُلق و منطق و بیان در عصر خویش شبیه‌ترین افراد به پیامبراکرم (ص) بود، شاهد این مدعا سخن پدر بزرگوارش است که به هنگام عزیمت این جوان به سوی میدان نبرد فرمود:
«اللهم اشهد علی هؤلاء القوم فقد برزالیهم غلام اشبه الناس خلقاً و خلقاً و منطقاً برسولک ...» (1)
به واقع آنچه پیرامون خصوصیات اخلاقی و سیمای پیامبر ذکر کرده‌اند در مورد علی‌اکبر صادق است. این جوان هشت سال با جدش حضرت علی (ع) بوده و نوزده سال تحت تربیت عمویش امام مجتبی (ع) قرار داشت و پدرش در جهت تربیت او کمال اهتمام را به کار برد.
« در احادیث و روایات منقول از ائمه و نیز زیارتی که برای این شهید در کتب زیارتی آمده مقامات معنوی و کمالات او توصیف شده است. علی اکبر بنا به نقل مورخین و با استناد به زیارت ناحیه مقدسه دارای همسر بوده و فرزند یا فرزندانی هم داشته است.» (2)
« چون خیمه‌های اباعبدالله خارستان کربلا را به گلستان مبدل نمود حضرت علی اکبر در کنار عموی علمدارش ابوالفضل و پسر عمویش حضرت قاسم، زره بر تن، شمشیر بر دست و کلاه خود بر سر، نگهبان خیمه مطهر سومین فروغ امانت شدند.» (3)
تعزیه شهادت علی اکبر (ع) در بوشهر با شکواییه و گفتاری کذب از امام حسین (ع) آغاز می‌شود:
زبسکه همین نه از تف آهم سپهر اخضر سوخت سپنــدوار دل عتـــرت پیمبــر ســوخـت
ز بسـکه شــد بـه حـرم نالــه و فغان برپـا! جنـاب حضــرت روح‌الامین را پــر سوخـت!
احتمالاً تعزیه نویس برای ایجاد غم و اندوه و الم فراوان در عزاداران به این شیوه روی آورده است ولیکن آیا جایز است برای ایجاد غم و افزایش تأثر مخاطبان از «سوختن پر حضرت روح‌الامین» سخن به میان آورد و کلامی کذب را وارد کند؟
فاصله‌گیری از منابع مستند و معتبر به عنوان مراجع اصیل و عدم توجه به سیره اهل‌بیت و روی آوردن به متون مخدوش و دخالت دادن سنت‌های خرافه به این تعزیه‌نامه به شدت مجلس شهادت علی اکبر (ع) را همچون دیگر متون تعزیه بوشهر آغشته به آفت‌های زیادی نموده و چون دست اندرکاران صرفاً می‌خواسته‌اند در مردم تأثر ایجاد کنند از اهداف اصلی سوگواری که با هاله‌ای از قداست و معنویت توأم است غافل گردیده‌اند.
نسخه نویس به عنوان زبان حال خاندان عترت اشعاری را مورد توجه قرار داده است که نه تنها بی‌پایه و بی‌اساس هستند و کتب معتبر مهر تأیید بر آنها نمی‌زند بلکه خلاف منطق امامان شیعه و ضد عقل و خرد سالم می‌باشد و نوعی اعتقادات خرافی، وهن‌انگیز و ذلت‌بار را ترویج می‌کند. حقایق مسلم تاریخی و نیز روایاتی که سیره امام حسین (ع) را ترسیم نموده‌اند تأکید دارند.
آن حضرت در بحرانی‌ترین شرایط همان شکیبایی محتسبی است که حتی یک کلمه در خلاف مسیر هدایت قرآنی از زبان مبارکش خارج نمی‌شود و به رغم مصائب هولناکی که در پیش روی اوست و در حساس‌ترین مراحل توأم با خطر، لحظه‌ای آشفتگی در سیمای با صلابت او مشاهده نمی‌گردد و در این مواقع نیز سخنان و رفتارش از عطوفت و مهربانی و آرامش موج می‌زند. (4) اما در تعزیه شهادت علی اکبر از زبان حضرت زینب این اشعار خطاب به امام خوانده می‌شود:
ای کرببـلا، خانـه خرابـم کـردی مهمـانی ظلم بی حسابــم کردی
ای کرببلا، حسین شده سرگـردان از بی‌کسی حسیـن کبـابم کـردی
و چون حضرت علی اکبر، شرایط را آشفته و نگران کننده می‌بیند خطاب به پدر می‌گوید:
ای پــدر، کربلا خراب شود جگــر دشمنـت کباب شود
به خدا از حیــات سیر شدم در جوانی ز غصه، پیر شدم
کـاش، ای نـــور دیـده بابا ام لیــلا نــزاده بـود مـرا
آیا این اشعار با منطق اهل‌بیت (ع) سازگاری دارد؟ و آیا ما اجازه داریم به آن حضرت و یارانش نسبت خواری و ذلت دهیم؟ به مناجاتی که امام حسین (ع) در این تعزیه می‌خواند توجه کنید:
ای خـدا مُـردم ز طعن کوفیان و شامیان جان به لب آمـد ز جـور فرقـه مروانیـان
یک طرف آه یتیمان یک طرف طعن سنان رحـم کـن یـارب بر این آواره بی‌خانمان
در حقیقت چنین اشعاری این نهضت پرشکوه و حیات بخش را عقیم می‌کند و از مسیر اصلی خودش خارج می‌سازد. آنگونه که شیخ مفید در «ارشاد» و سید بن طاووس در «لهوف» آورده‌اند:
« وقتی حضرت علی اکبر خواست به میدان برود، امام بدون درنگ به وی اذن میدان داد و به قول آیت الله جوادی آملی، علی اکبر با قلبی مطمئن به میدان نبرد رفت و حسین بن علی (ع) نیز با همان حالت فرزندش را اعزام کرد، حب امام نسبت به فرزندش مانع این اعزام نشد چون سراسر شبستان دل امام مهر خداست و سراسر بوستان دل علی اکبر هم علاقه به حق اوست پدر و پسر خدا را می‌طلبند به همین دلیل پسر با کمال اشتیاق از پدر برای جنگ با اشقیا اجازه می‌گیرد و پدر هم در نهایت رضا، به وی اجازه می‌دهد.» (5)
آنچه از مجلس شهادت علی اکبر (ع) برداشت می‌گردد این گونه استنباط می‌شود که این مجلس با استفاده از منبع مخدوش روضه‌الشهدا، ملاحسین واعظ کاشفی به رشته تحریر درآمده، در این اثر آن هنگام که علی اکبر قصد میدان دارد « امام حسین (ع)، و خواهران و دخترانش از خیمه بیرون دویده به دست و پای علی اکبر افتادند و در منع کردن محاربه داد مبالغه دادند امام نیز اجازت نمی‌فرمود و علی اکبر زاری و تضرع می‌نمود و سوگندنامه‌های عظیم به پدر می‌داد و قطرات اشک از چشمه چشم می‌گشود... .» (6)
بدینسان تعزیه علی اکبر (ع) نیز تأکید بر این مدعا می‌کند که امام با به میدان رفتن علی اکبر مخالف بوده است.در بخشی از این تعزیه نامه امام حسین(ع) خطاب به علی اکبر می فرمایند:
ای شبیــه جنــــاب پیغمبـــــر مــردم چشــم مـن، علی اکبـــر
نمـک ســـوده‌ام بـه داغ مبنـــد کمــرم را شکستـی، ای فـرزنــد
بشنو از من ای پدر خاطرم مرنجان بـازگــرد به خیمه‌گاه در بر یتیمان
و یا حضرت زینب(س) در عقبه علی اکبر می دود و :
ای نـور چشم من، علی اکبر، مــرو مــرو داغ منـه بــه سینه خواهـر، مــرو مــرو
مگـذار عمـه را علـی اکبـر، بـه کربـــلا تنهاست حسین، میانه لشکر، مــرو مــرو
بابت حسین تشنه در اینجا و بی‌کس است داغ است از غمـت، علی اکبر مــرو مــرو
و یا در جایی دیگر امام حسین(ع) در خطابی دیگر به علی اکبر :
جـان پـدر! چو عمر، بگو می‌روی کجا؟ چـون سایه در قفای پدر می‌روی چرا؟
تو می‌روی و عمه تو بر سرزنان از پی آخـر بگـو زعمـه جـدا می‌شوی چرا؟
هستی تو نوجوان و جوانی بهار نیست گـردی شهیـد خنجر خصـم دغا چرا؟
خدا گواسـت که از جان خویش سیرم مـرو به جنگ که از هجر تو زمین‌گیرم
یکی از معضلات و به عبارتی بهتر تحریفات عاشورا حضور ام‌لیلا در واقعه کربلاست که این مورد در تعزیه علی اکبر نیز وارد شده‌است البته شایان ذکر است علاوه بر تعزیه بوشهر، نوحه‌های سینه‌زنی آن را نیز احاطه کرده است. این مهم سالیانی طولانی است که در مراسم‌های عزاداری بوشهر جا افتاده و متأسفانه هیچ کس بدان توجهی نمی‌کند به طور مثال:
نوحه‌خوان:
اکبر روان شد چون سوی میـدان لیـــلا بگفتــا بـا چشم گریـان
کــن تــرک میـدان آرام جانم....
در جایی دیگر نوحه‌خوان:
بــه دشـت کربــلا لیـلای محـزون بگفتـــــا بــا صـد افغـون (افغان)
علــی اکبــر جـــوان تــاجــدارم دمـی کـن تـــرک میــدون (میدان)
بیـــا ای مـــاه کنعــــون (کنعان) دمی کن ترک میدون، دل لیلا مسوزان
و یا در جایی دیگر نوحه‌خوان:
به میدان چون شد روان شهزاده اکبر ـ شبه پیمبر
بـه دنبالش روان، لیـلای مضطـر، با چشمان تر...
و در اجرای تعزیه عاشورا زمانی که قاسم مراسم عروسی دارد یا علی اکبر کفن پوشیده و به میدان قتال می رود، زنان او را بدرقه می کنند و در صف او آوا می خوانند و عزای سرپا می گیرند و همسرایان که دختران حرم هستند پاسخ می دهند. نوحه خوانی لیلا برای علی اکبر از نسخه عاشورا :
یــــک دم روان شــــو، قــــدت ببینـم تـــا نــوجــــوانی داغــــت نبینــــم
رخــت عروســــی بهــــرت بریــــدم تـــا نــوجــــوانی داغــــت نبینــــم
جــــوان خوش قد و رعنای من خدا همرات ضیاء دیده ی بینای من خــــدا همــــرات
مـــرا به فرقت خود می کنی کبـــاب امروز امیـــد داری فــــردای من خدا همـــرات
استاد شهید مرتضی مطهری(ره) در این باره می‌گوید:
«نمونه دیگر تحریف در وقایع عاشورا که یکی از معروفترین قضایا شده است و حتی یک تاریخ هم به آن گواهی نمی‌دهد قصه لیلا، مادر حضرت علی اکبر است. البته ایشان مادری به نام لیلا داشته‌اند ولی حتی یک مورخ نگفته که لیلا در کربلا بوده است...» (7)
در کتاب «منتخب‌التواریخ» نیز آمده است که:
«بدان که معلوم نیست والده مکرمه حضرت علی اکبر ـ لیلی ـ در کربلا حاضر بوده. بلکه معلوم نیست در واقعه طف حیات داشته است...» (8)
اما در نسخه‌های شبیه‌خوانی بوشهر از این‌گونه اشعار دیده می‌شود؛ حضرت زینب(س) به ام‌لیـلا:
ام‌لیــلا بـه کجایی که نداری خبری؟ در وداع اســت پــدری بـا پســری
خوب داماد نمودی و عروسش دادی!؟ به سوی حجله گوراست عزیز سفری
ام لیلا خطاب به فضه:
ایـا فضه بیـار از بهـر اکبـر بخـور و عود و مشک و عنبر
بنی‌هاشم بیایید دسته دسته علی اکبر به دامادی نشسته
این در حالی است که از نظر متون مستند تاریخی و منابع روایی نه علی اکبر در کربلا مجرد بوده و نه مادرش در صحرای کربلا حضور داشته است. (والله اعلم) علی ای الحال در تعزیه شهادت علی اکبر(ع) بخش عمده این مجلس به گفتگوی مادر و فرزند می‌گذرد. گرچه تعزیه‌نویسان از یک سو واقعه کربلا و حوادث مربوط به انبیاء و اولیا را با ابهت و عظمت یاد کرده‌اند، ولی متأسفانه از سوی دیگر و در عین حال اندیشه‌های نادرست به ذهن آنها رسوخ یافته تا اینکه ناخواسته به باورهای منحرف و غلط عوام دامن زنند و در محتوای برخی سروده‌هایشان چنان تحریفاتی شکل می‌گیرد که از اهدف مقدس امام (ع) فاصله می‌گیرند.
یکی از جنبه‌های تحریف شده قضیه عاشورا، القای این مطلب است که امام حسین (ع) نه به خاطر احساس وظیفه و نه به دلیل آنچه خود، بارها آن را قیامی به منظور زنده کردن احکام اسلام و احیای دو اصل اساسی و مهم امر به معروف و استمرار سنت نبوی و علوی خوانده، حرکت می‌کند بلکه هدف این بوده که امام حسین (ع) و خاندانش کشته شوند تا گناه امت او بخشیده شود و شهادت آنان به عنوان کفاره گناهان امت واقع شود! متأسفانه این مورد در مجلس شهادت علی اکبر(ع) که در بوشهر به اجرا در می آید نیز وجود دارد، به گونه‌ای که در برخی اشعار آن به وضوح نیز عنوان می‌گردد مانند آن هنگام که شبیه امام حسین (ع) مناجات می‌خواند:
بـرای عـــذر گنـاهــان شیعـــه پــدرم رضـا شدم که به خون دست و پا زند پسـرم
خداونـدا تو آگاهی به عهد خود وفـا کــردم همــه رعنـا جوانـان را فـدای امتـان کردم
و یا در جایی دیگر امام حسین (ع) خطاب به سکینه می‌گوید:
روزی که پـدر، نصیـب و قسمت دادند ســر دادم و خـون‌بها شفاعـت دادند
و یا در جایی دیگر علی اکبر به هنگام مناجات گوید:
گذشتم از سر و جان، ای خدا تـو می‌دانی شـــدم بــه امـت پیغمبــر تـو، قربانی
باید کوشش شود تا آشفتگی‌های موجود در مضامین تعزیه شهادت علی اکبر (ع) را برطرف سازیم و آفت‌هایی که آن را تسخیر کرده‌اند را بزداییم و آن را از هرگونه تحریف مبری سازیم و نگذاریم این موارد جعلی به آیندگان منتقل گردد.
پی نوشت :
* سوگرنجنامه برابر نهاد واژه‌‌هایی چون تعزیه‌نامه، شبیه‌نامه، سوگ نامه ، تراژدی و ... می باشد. (م)
* اشعاری که در این مقال مورد استفاده قرار گرفته است از چندین مجلس شهادت علی اکبر (ع) که بعضاً در سطح استان بوشهر به اجرا در می آید گلچین و ارائه شده است.(م)
1- الفتوح، ابن اعثم کوفی، ص 709.
2- گلی‌زواره، غلامرضا، ارزیابی سوگواری‌های نمایشی، ص 119.
3- عناصری، دکتر جابر، شهادت حضرت علی اکبر در شبیه‌خوانی، عنوان مقالی در روزنامه همشهری، سال اول، شماره 260
4- گلی‌زواره، غلامرضا، از مرثیه تا تعزیه، ص 152.
5- عرفان و حماسه، آیت‌الله جوادی آملی، ص188 و ص189.
6- روضه‌الشهدا، ملاحسین واعظ کاشفی، ص 336 و ص 337.
7- حماسه حسینی، ج اول، صفحه 27.
8- منتخب‌التواریخ، حاج ملاهاشم خراسانی، صفحه 269.
نمایه ی برداشت نامه ها :
1- عرفان،حیدر، تعزیه در استان بوشهر ـ شیراز، انتشارات نوید، 1379.
2- اسفندیاری، محمد، کارنامه عاشورا نگاری، عنوان مقاله ای در ماهنامه خیمه، شماره 61-60، دی و بهمن ماه 1388.
3- خندان، علی اصغر، آسیب‌شناسی دینی از دیدگاه استاد شهید مطهری (ره)، تهران، نشر مرکز آموزش و پژوهش سازمان تبلیغات اسلامی،1380.
4- میرشکاری، علیرضا، تعزیه در میناب، با مقدمه ای از دکتر احمد جولایی، بوشهر، نشر شروع، چ اول/1382.
5- میرشکاری ، علیرضا ، آسیب شناسی تحریفات عاشورایی سوگ رنجنامه های تعزیه ی بوشهر، با مقدمه ای از دکتر احمد جولایی ، آماده چاپ / 1390
6- گلی‌زواره،غلامرضا،ارزیابی سوگواره‌های نمایشی،تهران،نشرسازمان تبلیغات اسلامی،چ اول، 1375.
7- گلی‌زواره،غلامرضا، از مرثیه تا تعزیه ، قم ، نشر حسنین (ع) ، 1382.
8- شهیدی، عنایت‌الله، تعزیه و تعزیه‌خوانی، تهران،نشر پژوهش‌های فرهنگی، چ اول/1380. 9
9- نعیم آبادی، غلامعلی، تحریف در آموزه‌های دینی، قم، انتشارات توسعه قلم،1382.
10- عناصری، دکتر جابر، شبیه‌خوانی گنجینه‌ی نمایش‌های آیینی ـ مذهبی، تهران، نشر نمایش، چ اول .
11- صحتی سردرودی، محمد، کتاب شناسی گزینشی و توصیفی امام حسین (ع) و عاشورا ، عنوان مقاله ای در ماهنامه خیمه، شماره 61-60، دی و بهمن 1388.
لینک کوتاه
