نقش هنر در جشن‌های نوروزی

خداداد رضایی/کارشناس ارشد ادبیات نمایشی - «یا مقلب القلوب و الابصار ! یا مدبر الیل و النهار! یا محول الحول و الاحوال حول حالنا الی احسن الحال»لحظه نو، لحظه تحویل، لحظه مبارک حال، لحظه متبرکی که خداوند ٬ با بخشندگی لحظه پیشین را از ما تحویل گرفته٬ و با مهربانی لحظه پسین را به ما تحویل می‌دهد، لحظه ای برای: « به نام خدا به یاد خدا و برای خدا بودن» لحظه ای برای عشق و برای احوال.نوروز، جشن ایرانیان از روزگاران کهن پر شکوه ترین جشن بهاری در جهان بوده است. نوروز بهارانه ای است که روایت های تاریخ درباره پیدایش آن بسیار گوناگون است . این عید و جشن کهن‌سال و باستانی با قدمتی بسیار طولانی که از نیاکان ما ماندگار شده است ، روایت می‌کنند که این عید پیش از زردشت نیز این جشن برگزار می شده است و شاید بتوان گفت که آیین نوروز از سده‌های سیزدهم و چهاردهم پیش از میلاد و حتی اوایل هزاره دوم پیش از میلاد مرسوم بوده است.نوروز ایرانیان که در آغاز فصل بهار جشن گرفته می‌شود، پیام آور نو شدن سال و آمدن گرما و مرگ زمستان و رویش دوبارۀ طبیعت،  و زمان خروج انسان از عالم خمودگی و پیوستن به طبیعت و شروع به حیات اجتماعی دوباره در جامعه است.نوروز، نماد تحول و تغییر و دگرگونی است. علاوه بر اینکه طبیعت بی جان جانی تازه می گیرد، ایرانیان نیز با خانه تکانی و پوشیدن لباس نو و ... سعی می کنند به استقبال این تحول بروند. بدون شک این تحول به سمت نیکویی و بهتر شدن است .این همه نیکویی و نیک پسندی آنگاه به بالاترین ارزش رسید که فرهنگ غنی ایران با معارف سعادت آفرین اسلام عجین شد و چشم های حقیقت بین را از تماشای مظاهر تحول طبیعت به انقلاب باطن رهنمون ساخت.از نظر اسلام نوروز و بزرگداشت آن نه تنها مذمت نشده است که بهانه‌ای فرخنده برای هر انسان خردمند است تا بتواند شتابی افزون‌تر در پیمودن راه دراز معنویت پیدا نماید. نه فقط نوروز که هر زمان و مکان دیگری نیز که آدمی را به بلای غفلت دچار سازد و او را مشغول لهو لعب نماید، ناپسند است. این ما هستیم که می‌توانیم این مناسبت ها را به «عید واقعی» تبدیل کنیم. توصیه‌ها و سفارش‌هایی که امامان معصوم (ع) در پاسخ به سوالاتی که پیرامون عید نوروز کرده‌اند همگی در همین راستا بوده و نباید از آن غافل ماند. دوری از اسراف و تجمل گرایی، اجتناب از تفاخر و بزرگ نمایی، صله رحم و بازدید از آشنایان، رفع کدورت‌ها و آشتی کردن ، نیکی به والدین و سالمندان، محاسبه عملکرد مادی و معنوی در سال گذشته، برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری جدی برای سال آینده، محبت به کودکان و سفرهای کوتاه و بلند از جمله سنت‌های حسنه نوروز است که می‌تواند آن را برای ما به "عید" واقعی تبدیل کند، همان چیزی که در دعای کوتاه و درس‌آموز هنگام تحویل سال از آن به عنوان "احسن الحال" یاد شده است.اما در این میان توجه دوباره به محرومان و نیازمندان ارزش بالاتری دارد.  قرین بودن جشن نیکوکاری با عید نوروز برای ملت ما همیشگی است. نباید هیچگاه از امداد و کمک‌رسانی به دست‌های نیازمند غفلت شد و خوشی و سرور شخصی و خانوادگی، دردها و حاجت‌های پابرهنه‌ها را فراموش سازد.در خصوص نوروز و نکو داشت آن در اسلام، روایات مختلف وجود دارد. هر چند بیشتر روایات دلالت بر این دارند که اسلام آن را به عنوان روزی مهم، مورد تأیید قرار داده است. در روایتی که مُعلّی بن خنیس از امام صادق(ع) روایت کرده، حضرت بزرگداشت این روز را به خاطر وقایعی می داند که در این روز اتفاق افتاده است.ابن فهد حلی می نویسد: « روز نوروز روزی جلیل القدر است... به این روز عباداتی تعلق دارد که مطلوب شارع است».علامه مجلسی پس از نقل روایات فراوانی در خصوص نوروز و اهمیت این روز، در روایتی مخالف با روایات سابق می نویسد: امام موسی بن جعفر(ع) خطاب به منصور دوانیقی فرمودند: « من روایات رسول خدا(ص) را جستجو کرده ام اما برای این عید روایتی نیافتم. این روز سنت ایرانیان است که اسلام آن را محو کرده است و پناه بر خدا که ما بخواهیم آن را احیا کنیم».علامه مجلسی سپس می نویسد: «اخبار معلی بن خنیس از جهت سند قوی تر از این روایت هستند و بین اصحاب شهرت بیشتری دارند».* آداب نوروزدر خصوص روز نوروز در روایات مختلف آداب گوناگونی ذکر شده است که به پاره‌ای از آن ها به صورت مختصر اشاره می‌شود:1. نماز نافله، یک نماز چهار رکعتی پس از نماز ظهر و عصر روز نوروز و دعا کردن در سجده این نماز که موجب بخشش گناهان می‌شود.2. غسل کردن و پوشیدن لباس تمیز و استعمال بوی خوش. در روایتی امام صادق(ع) می‌فرماید: «روز نوروز غسل کن و پاکیزه‌ترین لباس‌هایت را بپوش و خود را با بهترین عطرها خوشبو کن».3. ذکر گفتن خصوصا ذکر« یا ذی الجلال و الإکرام».4. روزه گرفتن.5. دعا کردن در لحظه سال.6. امام علی (ع) همچنین در خصوص اهمیت طبیعت پاک و شادابی آن می فرمایند: « النظر الی الخصره نشره» نگاه کردن به سبزه موجب شادابی است.* نقش هنر در جشن های نوروزیایران کشوری باستانی دارای آئین‌های بی‌شمار که همیشه مردم در دل این آئین‌ها زندگی نموده‌اند و آنها را پاس داشته‌اند. هنرها در قالب آیین های گوناگون سوک و سور، نیایش ، شکر‌گزاری، و مانند این‌ها رخ می‌نمایند، و رسم و آیین هر اندازه فراگیرتر و بزرگتر باشد و هر اندازه با عرصه‌های گوناگون زندگی بیشتر پیوند بخورد، و با رابطه‌های انسان و محیط در عرصه‌های طبیعی، انسان ساخت، فراطبیعی بیشتر مربوط باشد،زمینه‌های بروز هنر، در آن بیشتر است و ظرفیت بیشتری برای بروز هنرها دارد.نوروز چنین بود، و چنین هست. نوروز، در سرزمین ما و  در تاریخ ما و در همه سرزمین‌هایی که مردمانش با ما تبار مشترک و جهان بینی و آیین های مشترک و همسان دارند و جشن آفرینش انسان و باز آفرینی طبیعت و جشن بزرگ شگفتگی و نوزایی بوده است و هنوز هم هست. در نوروز هر کس می‌خواهد تا آنجا که در توان دارد، در هر چیز و در هر کار بهترین‌ها را پدید آورد، و نیکی‌ها را در بهترین و زیباترین قالب و با بهتریم آرزوها، بنمایاند. و چنین بود که نوروز با زایش هنر توام شد. و چنین بود که هنرهایی از گونه نمایش، موسیقی، آواز، سخنوری، شعر ، سرود، نگارگری وهنرهای دستی، چه در سطح محلی و چه در سطح ملی در گستره جهان ایرانی همه از نوروز متاثر بودند و در کنش متقابل خود با نوروز، بر آن اثر داشته‌اند و در استمرار نوروز تا به زمانه ما، همچنان با آن همراهند و امروزه به شکل‌های جدید بروز می‌کنند مانند :موسیقی‌های محلی و نواحی، سفره‌آرایی و تزئین ، نمایش خیابانی (حاجی فیروز) ، اجراهای برنامه‌های طنز ، اکران فیلم‌های ویژه خصوصاً فیلم‌های کمدی ، پخش سریال‌ها و فیلم‌های کمیک از تلویزیون روایت داستان و افسانه‌ها کهن ایرانیان نمایشگاه‌های عکس و صنایع دستی و هنرهای تجسمی در این ایام در شکل‌گیری جشن‌های نوروزی نقش بسیار زیادی دارند که شادی را به خانه مردم در فصل رویش بهار می آورد زیرا هنر همراه با زیبایی است و از آنجا که شکل کلی طبیعت در فصل بهار به زیبایی می گراید و مردم با دیدن این زیبایی‌ها به خوشحالی می پردازند . جلوه دادن زیبایی این عید به هر شکل ممکن خود یک هنر است که ایرانیان برنامه‌های بسیار متنوع و زیبایی را از دوره کهن تا به امروز داشته‌اند. البته در طول دوران بعضی از آئین ها ی نوروزی تغییر نموده و شکل جدید تری به خود گرفته اند و بعضی هم بدست فراموشی سپرده شده‌اند .* حاجی فیروزیکی از هنر‌هایی که توانسته افسانه‌ها، اسطوره‌ها و آیین‌های ایرانی را حفظ نماید و به مردم معرفی کند هنر نمایش (تئاتر) است زیرا همین تئاتر ریشه در افسانه ها ، اسطوره‌ها و رقص‌های آیینی دارد تئاتر ایران هم خصوصا نمایش‌های آیینی توشه‌ای گران‌بها از همین افسانه‌ها ، اسطوره‌ها و آیین‌های باستانی است که فرهنگ، تمدن و تاریخ این سرزمین کهن را در خود حفظ کرده است . بخشی از هنر نمایش تئاتر خیابانی است که در ایام نوروز در قالب حاجی فیروز در خیابان‌ها مشاهده می‌کنیم .شادی در نزد ایرانیان از درجه والای اهمیت برخوردار است. آن گونه که معتقدند خداوند در آفرینش پس از خلق آسمان وزمین، نشاط را نیز خلق کرد. این رتبه بندی بیانگر این واقعیت است که خداوند شادی را از شرایط زیستی انسان و لازمه ادامه حیات دانسته است. پس نوروز که روزهای شادی طبیعت است و باید با شادی و خنده آغاز شود تا خانواده در همه سال خنده بر لب و شاد باشد. اگر خانواده شاد نباشد، فرور های مهمان خانواده خانه را ترک می‌گویند و برکت از خانه گسیخته می شود. از این رو افرادی باشکل‌های خنده‌انگیز و سرودهای خوش و اجرای حرکات نمایشی و موزیکال شاد، خنده و شادی به خانه می‌آورند و با حرکات و آوازهای خود مردم خانه و کوچه و بازار را شادی می‌بخشیدند. او که فردی نیک سیرت و سیاه صورت است، حاجی فیروز خوانده می شود.حاجی فیروز یک نوع نمایش خیابانی است که پیک شادی و نوید نوروز را به مردم را در آستانه فصل بهار اعلام می نماید. نظر برخی محققان در مورد انتخاب و طراحی صورت و لباس حاجی فیروز است این است که رنگ صورت و پوشیدن لباس سرخ، یادآور سرخی خورشید است و نمادی از شکوفه های سرخ بهار که بر پیکره این سرما می‌نشیند و یک تحول عظیم طبیعی است. این که بهار را در میان سیاهی سرما ارمغان می آورد، و صورت سیاه شده وی نمادی از سیاهی سرمای زمستان است و حرکات و آواز خوانی او نیز دلیلی بر همین ادعا است. گویا این کار در قدیم به عهده غلامان سیاه بود که به علت طرز تلفظ ناقص و نامأنوس واژه‌ها و طبع شادی طلبشان، مردم را به خنده و شادی و امید وا می‌داشتند . آن طرازمندی بهاری به گونه ای در رنگ و ریخت «حاجی فیروز» به نمود آمده است. شب نشانی است از شب، زمستان و سرما که به پایان می‌رسند و به تفسیری دیگر می‌توان گفت که ما در حاجی فیروز به شیوه ای رازآلود و نمادین دو سوی بنیادین و ناگزیر را در هستی جهان و انسان می‌توانیم یافت کنیم . نیستی و هستی؛ مرگ و زندگی؛ پژمرگی و شکوفایی؛ زمستان و بهار.* سفره آرایی و تزئینسفره آرایی (سفره هفت سین) و تزئین محتویات این سفره خود یک نوع هنر است که در نزد خانواده‌ها به زیبایی آراسته می‌شود. این سفره معمولا چندساعت مانده به زمان تحویل سال نو آماده می‌شود. رنگ کردن تخم مرغ، تزئین سبزه ها، ماهی قرمز و ... همگی نمادهایی هستند که در این سفره چیده می شوند. البته به مرور زمان بعضی از این نمادها جابجا گردیده‌اند.«سبزه» نماد شادابى و سرسبزى و نشانگر زندگى بشر و  پیوند او با طبیعت است. «سمنو» نماد زایش و بارورى گیاهان است و از جوانه هاى تازه رسیده گندم تهیه مى شود. «سنجد» نماد عشق و دلباختگى است و از مقدمات اصلى تولد و زایندگى. عده اى عقیده دارند که بوى برگ و شکوفه درخت سنجد محرک عشق است!«سپند» به معنی «مقدس» که دورکننده بیماری ها و دافع چشم بد است. سماق و سیر نماد چاشنى و محرک شادى در زندگى به شمار مى روند. اما غیر از این گیاهان و میوه هاى سفره نشین، خوان نوروزى اجزاى دیگرى هم داشته است: دراین میان « تخم مرغ » نماد زایش و آفرینش است و نشانه اى از نطفه و نژاد.«آینه» نماد روشنایى است و حتما باید در بالاى سفره جاى بگیرد «آب و ماهى»  نشانه برکت در زندگى هستند.  ماهى به عنوان نشانه اسفندماه بر سفره گذاشته مى شود.، وجود قرآن بر سر سفره هفت «سین» برای راندن شیطان از محیط خانه است. چنانچه مسلمانان قرآن، زرتشتیان اوستا و کلیمیان تورات را بر بالاى سفره‌هایشان جاى مى‌دهند.